लोहासारखा मजबूत लोहगड

मजबूत,बलशाली,बुलंद किल्ला म्हणजे लोहगड. स्वराज्यातील महत्त्वपूर्ण आणि बळकट. लोहाप्रमाणेच मजबूत  असलेला हा किल्ला पुण्यापासून 40-45 किलोमीटर अंतरावर आहे. इथे झाडांची खूप दाटी आहे. गडावर जायला मजबूत पायऱ्या आहेत. गडकोटांच्या या महाराष्ट्रात प्रत्येक दुर्गाला स्वतःची काही ना काही वैशिष्ट्ये आहेत. लोहगडाचा अद्वितीय असा प्रवेशमार्ग यापैकी एक आहे. सर्पाकार मजबूत तटबंदीला हा प्रवेशमार्ग चार दरवाजांमधून जातो. गणेश, नारायण, हनुमान आणि महादरवाजा या अनुक्रमे येणाऱ्या चार दरवाजांपैकी 'हनुमान' तेवढा मूळचा आहे. बाकी सर्व नाना फडणवीस यांनी इसवी सन 1790 ते 1794 या कालावधीत बांधलेले आहेत. या आशयाचा एक शिलालेख इथे आढळतो. नारायण आणि हनुमान दरवाजांमध्ये दोन भुयारे आहेत.मराठेशाहीत त्यांचा उपयोग धान्य साठवणुकीसाठी केला जात असे. नारायण दरवाज्याच्या दोन्ही बाजूस 'शरभ' या काल्पनिक पशूचे शिल्प आहे. 

एकाच्या माथ्यावर दुसरा अशा रीतीने हे चार दरवाजे रचले आहेत. प्रत्येकाला तटबुरुजांनी जोडलेले आहे. या तटबुरुजांवर फिरण्यासाठी स्वतंत्र वाट तसेच शत्रूवर मारा करण्यासाठी जागोजागी जंग्या आणि खिडक्या ठेवल्या आहेत. महादरवाजातून आत शिरताच समोर एक मुस्लिम धाटणीची इमारत दिसते. ती औरंगजेबच्या मुलीची कबर असल्याचे सांगितले जाते. या इमारतीला लागूनच गडाची सदर आणि लोहारखान्याच्या इमारतीचे अवशेष आहेत. याच्यामागे टेकडीवर चारचौकी मोठी सदर, किल्लेदाराचा उदवस्त वाडा आहे. यामागे खडकाच्या पोटात तीन -चार गुहा आणि पाण्याची टाकी आहेत. याच्या आणखी उजव्या बाजूला एका पाठोपाठ दोन विस्तीर्ण लेणीवजा गुहा आहेत. यातली पहिली गुहा खजिनदाराची तर दुसरी लोमेशऋषीची म्हणून ओळखली जाते. या गुहांसमोरच दोन तोफा ठेवल्या आहेत. याच्या पुढे वर गेल्यावर एक कबर लागते.

पुढे मुख्य वाटेवर एक विस्तीर्ण बारव दिसते.ती नाना फडणावीसांनी बांधली आहे. तळ्यालगत छोटीशी विहीर आणि त्र्यंबकेश्वर महादेवाचे छोटेखानी मंदिर आहे. गडाच्या या भागातूनच आणखी पुढे गेल्यावर पश्चिमेकडे गेलेली डोंगराची लांबसडक सोंड आपल्या पुढ्यात येते. लोहगडाच्या भूरचनेतील हा आगळावेगळा भाग. नाव विंचूकाटा.इथून समोर बोरघाट दिसतो. आजचा हा बोरघाट कधी सातवाहनांपासून व्यापारासाठी खुला आहे. त्याच्या संरक्षणासाठी लोहगड-विसापूर जोडींची निर्मिती झाली असे म्हणतात. लोहगडावरील गुहा व अन्य खोदकामे त्यावेळचीच. 

या गडाच्या वाटचालीला आता दोन हजार वर्षे उलटून गेली. यानंतर चालुक्य, राष्ट्रकूट, यादव या राजवटीही गडाने अनुभवल्या. आणि त्यानंतरचा यवनांचा गुलामीचा काळही सोसला. 1648 मध्ये शिवरायांनी इथल्या आदिलशहाला हुसकावून लावून लोहगड स्वराज्यात आणला. दुरुस्त करून बुलंद केला. 1664 मध्ये सुरतेहून आणलेली लूट याच किल्ल्यात ठेवली होती. लोहगडचे महत्त्व जाणूनच मिर्झाराजे जयसिंह यांनी हा गड तहांतून मोगलांकडे आणला.पण पुढे पाच वर्षांत म्हणजे 13 मे 1670 रोजी मराठ्यांनी तो पुन्हा जिंकला. पेशवाईत या गडाचे आणखी महत्त्व वाढले. नाना फडणवीसांनी गडावर नवनवीन बांधकामे केली. मात्र आज किल्ल्याची बरीच पडझड झाली आहे. -मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली