वाक्प्रचार,विरुद्धार्थी,समानार्थी शब्द, लिंग

                                                                        (संकलन-मच्छिंद्र ऐनापुरे,एकुंडी ता.जत)

प्रश्‍न-1) विरुद्धार्थी शब्द लिहा.

अ)1) उजाडेल xमावळेल 2) खिन्न x प्रसन्न 3) आता x नंतर 4) मृदू x राठ 5) आनंद x दु:ख 6) अंधार x प्रकाश,उजेड 7) पुण्यतिथी x जयंती 8) आवडीचे x नावडीचे 9) पूर्ण x अपूर्ण 10) सोय x गैरसोय 11) विधवा x सधवा, सुहासिनी 12) खरे x खोटे 13)गरमx गार 14) घट्ट x सैल 15) उजवा x डावा 16) दुर्लक्ष x लक्ष 17)नवी x जुनी 18) अलगद x जलद 19) सुंदर x कुरुप 20) उंच x खोल 21) ऊन x सावली  22) आवडता x नावडता 23) नाराज x प्रसन्न 24) शास्त्रीय x अशास्त्रीय 25) सजीव x निर्जीव 26) वाईट x चांगले 27) उजाडतो x मावळतो 28) गच्च x विरळ 29) गाव x शहर 30) आनंदी x दु:खी 31) मूक x बोलका 32) हसरा x रडवा 33) पक्का x कच्चा 34) लवकर x उशिरा 35) उपकार x अपकार 36) र्‍हास x बृद्धी

प्रश्‍न 2 रा. समानार्थी शब्द लिहा

1)   दहिरव- दव 2) गाणे-गीत 3) लाटा-लहरी 4) गौरव-सन्मान 5)भय-भीती 6)प्राण-जीव 7)वहिनी-भावजय 8) ललाट-कपाळ,भाळ 9)नवल- आश्‍चर्य 10) कथा-कहाणी, 11) त्रास-हैराण 12) तोरा-ताठा 13) आघात-घाव 14) सकाळ-प्रभात 15) हात-कर 16)लतिका- वेल 17) देह- शरीर 18) धरणी-धरती 19) नभ- आकाश 20) प्रयत्न-यत्न 21) पृथ्वी-धरा,वसुंधरा 22) सकाळ-उषा 23) दगड-शिळा

प्रश्‍न 3- कणाकणाला म्हणजे प्रत्येक कणाला, अशा प्रकारचे इतर शब्द शोधून लिहा

1)   घरोघरी 2) क्षणाक्षणाला 3) दारादाराला 4) गल्लोगल्ली 5) पावलापावला

प्रश्‍न 4- एकवचन- अनेकवचन लिहा.

1)   काटा-काटे, 2) फूल-फुले 3)झाड-झाडे,4) बोट-बोटे 5) संकट-संकटे 6) रंग-रंग

प्रश्‍न 5. लिंग ओळखा.

1)   लाट- स्त्रीलिंग 2) आकाश-नपुंसकलिंग 3)पारिजात-पुल्लिंग 4) गारवा-पुल्लिंग 5) रेडकू- नपुंसकलिंग 6)पिशवी-स्त्रीलिंग 7)किनारा-पुल्लिंग 8) वसुंधरा- स्त्रीलिंग

प्रश्‍न 6. लिंग बदला.

1)   शिक्षक-शिक्षिका 2) मुख्याध्यापक-मुख्याध्यापिका 3) मित्र-मैत्रीण 4) विद्यार्थी-विद्यार्थीनी 5) आजी- आजोबा 6) शिक्षक- शिक्षिका 7) मुलगा-मुलगी 8) पुरुष-बाई 9) बाबा- आई

प्रश्‍न 7- दान- महादान सारखे तुम्हाला माहीत असलेले शब्द लिहा.

1)मानव-महामानव 2) योगी-महायोगी 3) वीर-महावीर 4) रथी-महारथी

प्रश्‍न 8- हाडबिड यासारखे अवयवांवर आधारित जोडशब्द लिहा.

1)   हातपाय 2) पाठपोट 3) केसबिस 4) डोळेबिळे

प्रश्‍न 9- गप्प,हुप्प,टम्म यांसारखी जोडाक्षरे लिहा.

उत्तर-नक्की, अख्खी, गच्च, गट्टी, चिठ्ठी, गुड्डी, अण्णा, गप्प, ढिम्म, ठिय्या, किल्ला, व्वा, ईश्श

प्रश्‍न 10- खाली दिल्याप्रमाणे शेवटचे अक्षर समान असलेले शब्द लिहा.

1)गोळा-तोळा,मोळा, सोळा, घोटाळा, मोकळा, भोपळा, ढोकळा, गोपाळा 2) मात्र-पत्र,मित्र,सत्र,पात्र 3) बत्ता-लत्ता,सत्ता,भत्ता,पत्ता 4) गर्दी- सर्दी,वर्दी,जर्दी,दर्दी 5) साडी- माडी,गाडी,काडी,खाडी 6) पळ-छळ, मळ, फळ,कळ,

प्रश्‍न11 - हत्तीच्या पावलांनी येणे, मुंगीच्या पावलांनी जाणे यांसारख्या म्हणी शोधा

1)   आग रामेश्‍वरी,बंब सोमेश्‍वरी 2) आगीतून आला, फुफाट्यात पडला 3) इकडे आड, तिकडे विहीर

प्रश्‍न 12- सुखदु:ख,ऊनसावली, असे विरुद्धार्थी शब्द जोडून आलेले शब्द शोधून लिहा.

1)   उंचसखल 2) लांबरुंद 3) नफातोटा,4) खरेदीविक्री 5) लाभहानी

प्रश्‍न 13- पुढील शब्दांना दायी,शाली,शाली यांपैकी योग्य प्रत्यय लावून नवीन शब्द बनवा.

    1)गौरव-गौरवशाली 2) भाग्य- भाग्यशाली 3) वैभव-वैभवशाली 4) आनंद- आनंददायी 5) सुख-सुखदायी 6) आराम- आरामदायी

प्रश्‍न 14- बिन हा उपसर्ग लावून तयार झालेले शब्द लिहा.

1)   बिनबुडाचा 2)बिनधास्त 3)बिनदिक्कत 4) बिनचूक 5) बिनडोक बिनतक्रार बिनहरकत

प्रश्‍न 15- गैर हा उपसर्ग लावून तयार झालेले शब्द लिहा.

1)   गैरहजर 2) गैरवर्तन 3) गैरसमज 4) गैरप्रकार 5) गैरसोय 6) गैरलागू 7) गैरवाजवी

प्रश्‍न 16-झपझप या शब्दातून चालण्याची रीत समजते. तसे पुढील शब्दांतून कोणत्या क्रियेची रीत समजते ते लिहा.

1)   भरभर- चालणे, खाणे,बोलणे, आवरणे 2) फाडफाड- बोलणे,मारणे, भांडणे 3) धपधप- वाजणे, मारणे 4) पटपट- खाणे, चालणे, बोलणे, करणे 5) धाडधाड-येणे,जाणे,वाजणे

प्रश्‍न 17-पुढील शब्द वाचा आणि पुन्हा लिहा.

1)   चलबिचल 2) कावराबावरा 3) अघळपघळ 4) चटकमटक 5) ओबडधोबड 6) अवतीभोवती 7) शेजारीपाजारी 8) आरडाओरडा 9) मोडतोड 10) जाडाभरडा 11) संगतसोबत 12) इडापिडा 13) टंगळमंगळ 14) अचकटविचकट 15) अदलाबदल 16) जडणघडण 17) अक्राळविक्राळ 18) उपासतापास 19) ठाकठीक 20 शेतीभाती

प्रश्‍न  18. वाक्प्रचार व त्यांचे अर्थ लिहा.

1)संपन्न हाणे- (कार्य) पार पडणे. 2) भूमिका पार पाडणे- दिलेले कार्य व्यवस्थित पार पाडणे. 3)स्थानापन्न होणे- (खुर्चीवर) बसणे. 4) पुष्पहार अर्पण करणे- फुलांचा हार सन्मानाने देणे. 5) न डगमगणे- न घाबरणे 6) अहोरात्र झटणे- रात्रंदिवस कष्ट करणे. 7) स्थापन करणे- निर्माण करणे. 8) संदेश देणे- बहुमोल विचार देणे, शिकवण देणे. 9) दरवाजे खुले करणे- प्रवेश देणे. 10)हातभार लावणे-मदत करणे. 11) अभिवादन करणे-वंदन करणे. 12) आस्था असणे-कळकळ असणे, आवड असणे. 13) प्रोत्साहन देणे-उत्तेजन देणे.14) बारीक लक्ष असणे-नीट बारकाईने न्याहाळणे. 15) धन्यवाद देणे- आभार मानणे. 16) शिक्षणाची गंगा घरोघरी पोहोचवणे- शिक्षणाचा प्रसार सर्वत्र करणे.17) संकल्प करणे- निश्‍चय करणे, निर्धार करणे. 18) मार्गदर्शन करणे- योग्य माहिती देणे. 19 भर घालणे- आहे त्यात अधिक जड जाणे.  20) भर घाळणे- आहे त्यात अधिक जोडणे.21) झुंबड उडणे-खूप गर्दी होणे 22) मान्यता मिळणे- सिद्ध होणे, परवाना मिळणे.23) धाकधूक होणे- भीती वाटणे, 24) बिघाड होणे- नादुरुस्त होणे. आवर्जून सांगणे-मुद्दामहून सांगणे.25) हैराण करणे-त्रास देणे 26) घाव वर्मी बसणे- केंद्रस्थानी फटका बसणे. 27) हात कपाळाला लावणे- हताश होणे. 28)ताठा कमी करणे- अहंकार कमी करणे. 29) टम्म होणे-फुगणे, 30) मस्का मारणे-खुशामत करणे,31) शिरोधार्य अग्रक्रम देणे, 32) पोटात गोळा उठणे-घाबरणे, दास्तावणे 33) पळ काढणे- पळून जाणे, 34) मन हलके होणे- हायसे वाटणे, मनावरील ओझे उतरणे,35)भ्रमनिराश होणे- विश्‍वास उडणे. 36) अंत:करण जड होणे-दु:ख होणे,37) डावे उजवे माणने-भेद करणे, 38) डावा निघणे-कमी प्रतीचा ठरणे,39) हात चोळत गप्प बसणे- नाइलाजाने चूप बसणे,40) कळवळणे-वेदना होणे 41) अवसान गोळा करणे- धीर गोळा करणे. 42) आलबेल असणे- थीकठाक असणे.43) आलबेल असणे- ठीक ठाक निघणे.44) फैर झाडणे-सरबत्ती सुरू होणे,45) बोट ठेवणे-दोष दाखवणे.46) बट्ट्याबोळ होणे-नाश होणे, फसणे. 47) बोटे मोडणे-त्रागा करणे, तक्रार करणे, दोष देणे 48) प्रथा पडणे-रिवाज असणे, रीत लागू असणे. 49) बोट ठेवणे-दोष दाखवणे.50) टस की मस न होणे-काहीही फरक नसणे51) काहीही फरक न पडणे.52) मनासारखे घडणे- हवे ते मिळणे 53) वाट्याला येणे- आपल्याला सहज मिळणे 54) भोगावे लागणे-सहन करावे लागणे 55) दाटून येणे- दाट होणे 56)ध्यानात येणे-लक्षात येणे 57) मरण ओढवणे-मृत्यू येणे 58) आक्रीत घडणे-वाईट होणे 59) उपदेश करणे-शिकवण देणे 60) श्रीगणेशा होणे-सुरुवात होणे, आरंभ होणे. 61) चीत करणे-प्रतिस्पर्ध्याची पाठ जमिनीला टेकवणे 62) पट काढणे- प्रतिस्पर्धी मल्लाची टांग खेचणे 63) तमा न बाळगणे- पर्वा न करणे, न जुमानणे 64) हेरून ठेवणे- नीट पाहून ठेवणे 65) उदरनिर्वाह करणे-पोट भरणे 66) ताब्यात घेणे- सर करणे, अखत्यारीत आणणे 67) माहिती पुरवणे-तपशील देणे 68) विस्तार करणे- (प्रदेश) वाढवणे, विस्तृत करणे 69) निरीक्षण करणे- नीट पाहणी करणे 70) वास्तव्य करणे- एका जागी राहणे 71) तह करणे- समझोता करणे 72)दर्शन घेणे-डोळ्यांनी पाहणे 73) ऊर अभिमानाने भरून येणे-मनात अभिमान दाटणे 74)गुणगुणणे- तोंडातल्या तोंडात हळू गाणे 75) मुकणे-संधी न मिळणे76) जाणीव होणे-मनोमन कळणे 77) अंत:करण भरून येणे- सदगदित होणे 78) स्वत:च्या पायावर उभे राहण-स्वावलंबी होणेे 79) वळण लागणे- वर्तनात अनुकूल बदल होणे 80) थक्क होणे- आश्‍चर्यचकीत होणे, नवल वाटणे 81) स्वप्नात हरवणे-मनोमन गुंग होणे 82) हळहळणे-वाईट वाटणे 83) धक्का बसणे-(मनाला) हादरा बसणे 84) पक्का निर्धार करणे-ठाम निश्‍चय करणे 85) मोहात पाडणे-भुरळ पाडणे 86) दिड्.मूढ होणे- चकित होणे 87) पुटपुटणे-स्वत:शी बोलणे 88)खंत करणे-काळजी करणे,विवंचना होणे89) आभाळ गच्च भरणे- आभाळात पावसाचे ढग भरणे 90) तोंडाला पाणी सुटणे- मोह पडणे, हाव सुटणे 91) माफी मागणे- दिलगिरी व्यक्त करणे, क्षमा मागणे 92) खाली मान घालणे- शरम वाटणे 93) संधी हुकणे- मोका निसटणे 94) वादावादी होणे- भांडण होणे, हमरीतुमरी होणे