पन्नालाल घोष यांना आधुनिक बासरीचे जनक मानले जाते. बासरीसारखे लोकवाद्य त्यांनी शास्त्रीय वाद्य म्हणून प्रस्थापित केले. त्यांच्या या प्रयत्नांमुळे आजच्या फ्युजन संगीतातही बासरीला महत्त्वाचे स्थान प्राप्त झाले आहे. पन्नालाल घोष यांनीही अनेक चित्रपटांमध्ये बासरी वाजवली, जी आजही अद्वितीय मानली जाते. 'मुगल-ए- आझम', 'बसंत बहार', 'बसंत', 'दुहाई', 'अंजान', 'आंदोलन' अशा अनेक प्रसिद्ध चित्रपटांना त्यांनी संगीत दिले.त्यांचा जन्म 24 जुलै 1911 रोजी बांगलादेशातील बारिसाल येथे झाला. त्यांचे खरे नाव अमल ज्योती घोष होते. त्यांचे आजोबा हरिकुमार घोष आणि वडील अक्षयकुमार घोष हे कुशल संगीतकार होते. त्यांची आई सुकुमारी या प्रसिद्ध गायिका होत्या. त्यांचे प्रारंभिक शिक्षण त्यांचे वडील अक्षय कुमार घोष, एक प्रसिद्ध सितार वादक यांच्या देखरेखीखाली झाले. पन्नालाल घोष यांनीही संगीताचे शिक्षण सतार वादनाने सुरू केले. नंतर ते बासरीकडे आकर्षित झाले आणि त्यांनी उस्ताद अलाउद्दीन खान यांच्याकडून बासरीचे शिक्षण घेतले. त्यांनी प्रख्यात हार्मोनियम वादक उस्ताद खुशी मोहम्मद खान यांच्याकडून दोन वर्षे संगीताचे प्रशिक्षण घेतले.
आपल्या कारकिर्दीत पन्नालाल घोष हे त्या काळातील गुरुदेव रवींद्रनाथ ठाकूर आणि काझी नजरुल इस्लाम या दोन महापुरुषांच्या प्रभावाखाली आले. त्या वेळी, स्वातंत्र्य चळवळीत योगदान देण्याव्यतिरिक्त, त्यांनी बंगालमधील समकालीन संगीत आणि काव्यात पुनर्जागरण घडवण्याचे काम केले.त्यांनी बासरीमध्ये बदल करून ते लोक ते शास्त्रीय संगीताला साजेसे केले, त्याची लांबी आणि आकार (7 छिद्रांसह 32 इंच) यावर विशेष लक्ष दिले. पन्नालाल घोष यांनी चंद्रमौली, दीपावली, जयंत, कुमारी, नुपूर-ध्वनी, पंचवटी, रत्न-पुष्पिका, शुक्लपलासी इत्यादी काही नवीन रागांची रचनाही केली होती.त्यांच्या प्रमुख शिष्यांमध्ये हरिप्रसाद चौरसिया, अमिनुर रहमान, फकीरचंद्र सामंत, सुधांशू चौधरी, पंडित रासबिहारी देसाई, बीजी कर्नाड, चंद्रकांत जोशी, मोहन नाडकर्णी, निरंजन हळदीपूर इत्यादींची नावे ठळकपणे पुढे येतात. कलकत्त्यात न्यू थिएटर्स लिमिटेडमध्ये काम करत असताना संगीत निर्मितीमध्ये सहाय्य केल्यानंतर ते 1940 मध्ये त्यांची संगीत कारकीर्द पुढे नेण्यासाठी मुंबईत आले. 'स्नेह बंधन' (1940) चित्रपटात स्वतंत्र संगीतकार म्हणून योगदान दिले.
खान मस्तान आणि बिब्बो यांनी गायलेली 'आबरू के काम में' आणि 'स्नेह बंधन में बांधी' ही चित्रपटातील लोकप्रिय गाणी त्यांनी संगीतबद्ध केली होती. पन्नालाल घोष यांनी 1952 मध्ये उस्ताद अली अकबर खान आणि पंडित रविशंकर यांच्यासोबत संयुक्तपणे 'आंधियां' चित्रपटाची पार्श्वभूमी तयार केली. सात छिद्रे असलेली बासरी त्यांनी सर्वप्रथम सादर केली. तीक्ष्ण-मध्यम छिद्र म्हणून ओळखले जाणारे हे नवीन छिद्र बासरीच्या तळाशी, बोटाच्या छिद्राच्या मध्य रेषेपासून दूर ठेवलेले आहे. करंगळीला या छिद्रापर्यंत पोहोचता यावे यासाठी पकड देखील बदलण्यात आली.दरबारी सारख्या रागांसाठी जेथे खालच्या सप्तकांचा (मंद्र सप्तक) तपशीलवार शोध घेतला जातो. पन्नालाल घोष यांनी आणखी एका बांबूच्या बासरीचा शोध लावला, ज्याची लांबी 40-42 इंच होती. या अतिरिक्त छिद्रामुळे भारतीय बासरी जवळजवळ पाश्चात्य रेकॉर्डर्सप्रमाणे वाजवता येते, फक्त एक अतिरिक्त मागील छिद्र, मुखपत्राच्या दिशेने वर ठेवले जाते, जे डाव्या अंगठ्याजवळ असते. त्यांनी डिझाइन केलेली लांब बांबूची बासरी हिंदुस्थानी शास्त्रीय संगीतासाठी नंतरच्या बासरीवादकांनी लोकप्रिय केली आहे. त्यांचा मृत्यू 20 एप्रिल 1960 रोजी नवी दिल्ली येथे झाला.-मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली
No comments:
Post a Comment