कसदार अभिनेता : संजीव कुमार

त्यांचे मूळ नाव हरिभाई जरीवाला होते.  चित्रपट जगताच्या आकाशगंगेतील असा एक ध्रुव तारा म्हणून त्यांची आठवण काढली जाते, ज्यांच्या अतुलनीय अभिनयाने बॉलिवूडला त्यांच्या चित्रपटांच्या प्रकाशाने सदैव चमकवत राहते.  लहानपणापासूनच त्यांना अभिनयाची आवड होती.  याच छंदाने त्यांना त्यांच्या वडिलोपार्जित राहत्या सुरत येथून मायानगरी मुंबईत ओढले. चित्रपटसृष्टीत आल्यावर ते संजीव कुमार झाले.  आयुष्याच्या सुरुवातीच्या काळात ते प्रथम थिएटरमध्ये सामील झाले, नंतर ते फिल्मालयाच्या अभिनय शाळेत दाखल झाले.  याच दरम्यान 1960 मध्ये त्यांना  फिल्मालय बॅनरच्या ‘हम हिंदुस्तानी’ या चित्रपटात छोटी भूमिका साकारण्याची संधी मिळाली.  त्यानंतर त्यांनी कधीच मागे वळून पाहिले नाही.  एकापाठोपाठ एक चित्रपटांमधील आपल्या उत्कृष्ट अभिनयाने ते प्रसिद्ध चित्रपट अभिनेता बनले.

संजीव कुमार यांनी वयाच्या विसाव्या वर्षी एका म्हातार्‍याचा इतका जीवंत अभिनय केला की पृथ्वीराज कपूरही ते पाहून थक्क झाले.  'संघर्ष' चित्रपटातील दिलीप कुमार यांच्या मृत्यूचे दृश्य इतके नेत्रदीपक होते की खुद्द दिलीप कुमार यांनाही धक्का बसला. दिलीपकुमारबरोबर काम करताना संजीवकुमार यांनी दडपण न घेता केलेल्या अभिनयाचा ठसा उमटला; त्यामुळे दिलीपकुमारपासून बलराज सहानींपर्यंत अनेकांच्या कौतुकाचा ते धनी झाले. स्टार कलाकार झाल्यानंतरही त्यांनी कधीच नखरे केले नाहीत. जेव्हा लेखक सलीम खान यांनी त्यांना 'त्रिशूल'मध्ये त्यांचे समकालीन अमिताभ बच्चन आणि शशी कपूर यांच्या वडिलांची भूमिका करण्याची विनंती केली, तेव्हा त्यांनी ती सहज स्वीकारली आणि ही भूमिका इतकी चमकदारपणे साकारली की त्यांनाच मध्यवर्ती पात्र म्हणून स्वीकारले गेले.

1960 ते 1968 पर्यंत संजीव कुमार यांनी चित्रपटसृष्टीत आपले स्थान निर्माण करण्यासाठी संघर्ष केला.  त्यानंतर 1968 मध्ये आलेल्या 'शिकार' चित्रपटात ते पोलिस अधिकाऱ्याच्या भूमिकेत दिसले.  हा चित्रपट पूर्णपणे अभिनेता धर्मेंद्रवर केंद्रित होता, तरीही संजीव कुमार यांनी आपल्या अभिनयाची छाप सोडण्यात यशस्वी झाले.या चित्रपटातील दमदार अभिनयासाठी त्यांना सहाय्यक अभिनेत्याचा फिल्मफेअर पुरस्कारही मिळाला.  त्याच वर्षी प्रदर्शित झालेल्या 'संघर्ष' या चित्रपटात ते हिंदी चित्रपट जगतातील अभिनय सम्राट दिलीप कुमार यांच्या समोर होते, पण संजीव कुमार यांनी छोट्या भूमिकेतही प्रेक्षकांच्या टाळ्या लुटल्या.  यानंतर संजीव कुमार यांनी 'आशीर्वाद', 'राजा और रँक', 'सत्यम' आणि 'अनोखी रात' यांसारख्या चित्रपटांमध्ये मिळालेल्या यशाने प्रेक्षकांना प्रभावित केले.

1970 मध्ये प्रदर्शित झालेल्या 'खिलौना' चित्रपटाच्या जबरदस्त यशानंतर संजीव कुमार यांनी अभिनेता म्हणून स्वतःची ओळख निर्माण केली.  त्याच वर्षी प्रदर्शित झालेल्या 'दस्तक' चित्रपटातील उत्कृष्ट अभिनयासाठी त्यांना सर्वोत्कृष्ट अभिनेत्याचा राष्ट्रीय पुरस्कार मिळाला होता.  1972 साली प्रदर्शित झालेल्या ‘कोशिश’ या चित्रपटात त्यांच्या अभिनयाचा नवा आयाम प्रेक्षकांना पाहायला मिळाला.  त्यात त्यांनी मुक्या व्यक्तीची भूमिका साकारली होती. संवाद न बोलता नुसत्या डोळ्यांनी आणि चेहऱ्यावरच्या हावभावांनी प्रेक्षकांना सर्व काही सांगणे हे संजीव कुमार यांच्या अभिनय प्रतिभेचे असे उदाहरण होते, जे क्वचितच कोणी करू शकले असते.  सत्तरच्या दशकात त्यांनी गुलजार यांच्यासोबत काम केले.  त्यांच्यासोबत एकूण नऊ चित्रपट केले, ज्यात 'आंधी', 'मौसम', 'अंगूर', 'नमकीन' प्रमुख आहेत.  'शोले' चित्रपटातील ठाकूरची भूमिका आजही प्रेक्षकांच्या स्मरणात आहे. त्या काळात राजेश खन्ना, अमिताभ बच्चन, धर्मेंद्र, शम्मी कपूर, दिलीप कुमार या कलाकारांचा दबदबा होता, तरीही आपल्या दमदार अभिनयाने या सर्वांमध्ये वावरत असताना संजीव कुमार यांनी चित्रपटविश्वात आपले  स्वतंत्र स्थान निर्माण केले. 9 जुलै 1938 रोजी जन्मलेल्या संजीव कुमार यांना अवघं 47 वर्षांचं आयुष्य मिळालं. हृदयविकाराने 6 नोव्हेंबर 1985 रोजी  त्यांचं मुंबईत निधन झालं. -मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली