वेदनांचा चित्रकार गुरुदत्त

त्यांचे खरे नाव वसंत कुमार शिवशंकर पदुकोण.  त्यांचा जन्म 9 जुलै 1925 रोजी बंगळुरूमध्ये झाला, पण बंगाली संस्कृतीशी ते इतके जोडले गेले की त्यांनी आपले नाव बदलून गुरुदत्त ठेवले. पन्नासच्या दशकातील लोकप्रिय सिनेमांच्या संदर्भात सांगायचं म्हटल्यास गुरुदत्त यांनी या काळात काव्यात्मक आणि कलात्मक चित्रपटांचा व्यावसायिक ट्रेंड विकसित केला होता.  2010 मध्ये त्यांचे नाव सीएनएनच्या पंचवीस आशियाई अभिनेत्यांच्या यादीत समाविष्ट झाले.गुरुदत्त यांचे बालपण कोलकाता येथील भवानीपूर भागात गेले, ज्याचा त्यांच्यावर बौद्धिक आणि सांस्कृतिक प्रभाव पडला.  त्यांचे बालपण आर्थिक अडचणीत गेले.  गुरुदत्त सोळा वर्षांचे असताना 1941 मध्ये पाच वर्षांसाठी पंच्याहत्तर रुपयांच्या वार्षिक शिष्यवृत्तीवर अल्मोडा येथे गेले आणि तिथे  त्यांनी नृत्य, नाटक आणि संगीताचे धडे घेण्यास सुरुवात केली.

1944 मध्ये दुसऱ्या महायुद्धामुळे उदय शंकर इंडिया कल्चर सेंटर  बंद झाले तेव्हा गुरुदत्त घरी परतले.  आर्थिक अडचणींमुळे त्यांना शालेय शिक्षण घेता आले नसले तरी रविशंकर यांचे थोरले बंधू उदय शंकर यांच्या सहवासात राहून त्यांनी कला आणि संगीताचे अनेक धडे आत्मसात केले.  हे धडे नंतर त्यांना कलात्मक चित्रपटांच्या निर्मितीसाठी उपयुक्त ठरले. त्यांच्या काकांनी त्यांना प्रभात फिल्म कंपनी, पुणे येथे चित्रपटात काम करण्यासाठी तीन वर्षांच्या करारावर पाठवले.  त्याच वेळी प्रसिद्ध चित्रपट निर्माते व्ही. शांताराम यांनी त्यांचा कला मंदिर नावाचा स्टुडिओ उभा केला होता.  पुण्यामध्ये पहिल्यांदा त्यांना 1944 मध्ये 'चांद' नावाच्या चित्रपटात श्रीकृष्णाची छोटीशी भूमिका मिळाली.  1945 मध्ये अभिनयासोबतच त्यांनी चित्रपट दिग्दर्शक विश्राम बेडेकर यांच्याकडे सहाय्यक म्हणूनही काम पाहिले.

1946 मध्ये त्यांनी आणखी एक सहाय्यक दिग्दर्शक पीएल संतोषी यांच्या 'हम एक हैं' या चित्रपटासाठी नृत्य दिग्दर्शनाचे काम केले. तो करार 1947 मध्ये संपला.  सुमारे दहा महिने गुरूदत्त त्यांच्या कुटुंबासह मुंबईतील माटुंगा येथे बेरोजगारीच्या अवस्थेत राहत होते.  या काळात त्यांनी इंग्रजीमध्ये लिहिण्याचा सराव केला आणि 'इलस्ट्रेटेड वीकली ऑफ इंडिया' या स्थानिक इंग्रजी साप्ताहिक नियतकालिकेसाठी लघुकथा लिहिण्यास सुरुवात केली. संघर्षाच्या त्या दिवसांतच त्यांनी 'प्यासा' चित्रपटाची पटकथा जवळजवळ आत्मचरित्रात्मक शैलीत लिहिली.  मुळात पटकथा 'कशमकश' नावाने लिहिली गेली होती.  गुरुदत्त यांना प्रभात फिल्म कंपनीने कोरिओग्राफर म्हणून नियुक्त केले होते, परंतु लवकरच त्यांना अभिनेता म्हणून काम करण्यास भाग पाडले गेले. त्यांना सहाय्यक दिग्दर्शक म्हणूनही घेतले होते.  प्रभातमध्ये काम करत असताना त्यांची देव आनंद आणि रहमान यांच्याशी घट्ट मैत्री झाली, जे नंतर चांगले स्टार म्हणून प्रसिद्ध झाले.  त्यांच्या मैत्रीमुळे गुरू दत्त यांना चित्रपट जगतात आपले स्थान निर्माण करण्यात खूप मदत झाली.  1947 मध्ये प्रभात अयशस्वी झाल्यानंतर गुरुदत्त मुंबईत आले.

तेथे त्यांनी अमिया चक्रवर्ती आणि ज्ञान मुखर्जी या त्यांच्या काळातील दोन प्रसिद्ध दिग्दर्शकांसोबत काम केले.  अमिया चक्रवर्तीच्या 'गर्ल्स स्कूल' चित्रपटात आणि बॉम्बे टॉकीजच्या 'संग्राम' चित्रपटात ज्ञान मुखर्जीसोबत काम केले.  त्यानंतर देव आनंद यांनी त्यांना त्यांच्या नवीन कंपनी नवकेतनमध्ये दिग्दर्शक म्हणून संधी दिली, पण दुर्दैवाने हा चित्रपट अयशस्वी झाला.अशाप्रकारे गुरु दत्त दिग्दर्शित पहिला चित्रपट नवकेतनच्या बॅनरखालील 1951 मध्ये प्रदर्शित झालेला 'बाजी' होता.  1957 मध्ये त्यांचा 'प्यासा' चित्रपट प्रदर्शित झाला. या चित्रपटात त्यांनी निर्माता,दिग्दर्शक आणि अभिनेता अशी तिहेरी कामगिरी  प्रभावीपणे पार पाडली होती. मात्र यश एकट्या गुरुदत्तचं नव्हतं. सुहागन, भरोसा, साहिब बीवी और गुलाम, चौदहवीं का चांद, काला बाजार, कागज के फूल, प्यासा, मिस्टर अँड मिसेस 55, आरपार, हम एक हैं हे त्यांचे प्रमुख चित्रपट आहेत.  त्यांचा 'प्यासा' चित्रपटाने टाईम मासिकाच्या जगातील 100 सर्वोत्कृष्ट सार्वकालिक चित्रपटांमध्ये स्थान मिळवले आहे. गुरुदत्त यांनी 10 ऑक्टोबर 1964 रोजी या जगाचा निरोप घेतला.-मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली